Vijf jaar geleden ontstond vanuit de Unie van Waterschappen de themagroep Watererfgoed. Medewerkers van alle waterschappen kunnen zich hierbij aansluiten. Dat deed ook Jelmer Krom, senior communicatieadviseur bij het waterschap Rivierenland. ‘Erfgoed helpt ons vooruitkijken en als waterschappen ons verhaal te vertellen’, vertelt hij. ‘Want erfgoed gaat over identiteit, waarom we doen wat we doen. Daar zit emotie in. Het watererfgoed is een ontzettend Nederlands verhaal: dijken, sloten, landschappelijke ontginning en verkaveling, kwelkades en militaire linies zoals de Hollandse Waterlinie. We hebben het dus niet alleen over fysieke monumenten, maar juist ook over het landschap.’

Watererfgoedpact

Wat waterschappen met hun erfgoed doen, verschilt. Zo heeft het hoogheemraadschap Noorderkwartier een museum en ontsloot het hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden het erfgoed online. Jelmer: ‘Bij actuele ontwikkelingen zoals het principe van water en bodem sturend of het Hoogwaterbeschermingsprogramma, merkten we dat erfgoed ons goed de weg kan wijzen. Daarvoor zochten we meer samenwerking.’ De themagroep stelde daarom het Watererfgoedpact op. ‘Het verklaart hoe waardevol erfgoed kan zijn en welke kansen we zien om het te ontsluiten en bewaren. Het pact is nog in wording, maar fungeert als appèl aan onszelf en aan bestuurlijke partners om kennis van het watererfgoed in te zetten. Want wat voor plan je ook hebt, het wordt altijd beter als je daarbij leert van de geschiedenis.’

Grenzen aan maakbaarheid

Jelmer legt uit wat we kunnen leren van die geschiedenis: ‘Vóór 1953 maakte elke generatie wel een grote overstroming mee. Ze accepteerden dat het water soms omhoogkwam. Dat is nu wel anders. ‘Afgelopen winter bleek dat nog, toen het erg nat was. ‘Veel mensen hadden wateroverlast; de telefoon stond roodgloeiend. Het water gaf problemen omdat ze tot in het laagste kamertje van het huis een elektriciteitsaansluiting hebben en een laminaatvloer. Plekken waar ze vroeger geen elektriciteit aanlegden en betegelden. Dat had een reden. Het zit nu in ons systeem dat alles maakbaar is. Maar als we met steeds extremer weer te maken krijgen, komt die maakbaarheid aan zijn grenzen. We moeten weer leren leven met natuurlijke extremen. De vraag is daarbij wat we accepteren.’ 

‘Wat voor plan je ook hebt, het wordt altijd beter als je daarbij leert van de geschiedenis’

Jelmer Krom is senior communicatieadviseur communicatie bij waterschap Rivierenland en heeft een persoonlijke én vakmatige fascinatie voor geschiedenis.

Oude landschappen geven richting

‘Voordat we honderd jaar geleden de natuur naar onze hand zetten met technologie, deed het erfgoed dat werk’, vervolgt Jelmer. ‘Erfgoed kan ons dus de weg wijzen.’ Hij wijst op Fort Vuren in de Hollandse Waterlinie. ‘De Waaldijk hult zich om het fort heen. Die dijk moest worden versterkt. Om het linielandschap niet te verliezen, werd bij het fort de dijk net een stukje lager gemaakt. Daarbij accepteren we dat er in een extreme situatie water overslaat in de oude fortgracht. Zo gebruiken we het oude landschap in klimaatadaptatie.’ Een ander voorbeeld is waterberging in Culemborg. ‘De ondergronden waren te nat als boerengebied. Deze zijn als laatste ontgonnen. Nu is in natuurgebied de Vretstrooi een moerasbos aangelegd, dat opnieuw als waterberging wordt gebruikt om wateroverlast te voorkomen. Een mooi voorbeeld van klimaatadaptatie en circulariteit.’

Erfgoed Deal

Ook de Erfgoed Deal is een initiatief om (water)erfgoed te behouden en gebruiken bij ruimtelijke opgaven. Marianne Poissonnier-Dekker is als dagelijks bestuurslid van waterschap Scheldestromen betrokken bij de Erfgoed Deal. ‘In het verleden zijn we door schade en schande wijs geworden. In erfgoed en cultuurhistorie zit die kennis verscholen, in eeuwenoude watersystemen, technieken, bouwwerken en structuren. Het is daarom belangrijk om bij opgaves van nu erfgoed in te zetten om onze huidige en toekomstige leefomgeving in te richten.’ 

Verweven met geschiedenis

De Erfgoed Deal sponsort en begeleidt projecten van gemeenten, waterschappen of andere instanties met een erfgoedcomponent. ‘De projecten zijn heel divers’, vertelt Marianne. ‘We beoordelen de voorstellen vanuit opgestelde criteria, zo objectief mogelijk. Al kijk ik natuurlijk met de blik van de waterschappen.’ Zo werd dit jaar in de Erfgoed Deal het project Waterharmonica in Tilburg opgenomen. ‘Dit project gebruikt het voormalige zuiveringsveld, waar het water uit de vroegere textielindustrie in Tilburg werd gezuiverd. Nu wordt het een ruimte om overtollig regenwater dat in de straten van de stad wordt opgevangen te zuiveren. De klimaatopgave van het overtollige water wordt zo verweven met de geschiedenis.’

‘Als je goed kijkt naar de geschiedenis, kun je de kennis van toen combineren met kennis van nu’

Marianne Poissonnier-Dekker komt uit Zeeuws-Vlaanderen en heeft de verbinding met watererfgoed daarom in haar bloed. 

Kennis updaten

Een ander project dat erfgoed inzet om actuele uitdagingen aan te gaan, is het Klimaatgeraamte Landfront Vlissingen. Marianne: ‘In dit voormalige stuk Atlantikwall groeven de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog voor hun tankgrachten dwars door het kreeksysteem in Zeeland. Daar staat nu brak water. In een pilot wordt nu op de bodem van de tankgrachten een kleilaag aangebracht om het zoet- en zoutwater van elkaar te scheiden. Als dat goed werkt kunnen ze dit ook op andere plaatsen met brak water inzetten.’ Marianne is enthousiast over de pilot. ‘Als je goed kijkt naar de geschiedenis, kun je de kennis van toen combineren met kennis van nu. Want je moet die kennis wel updaten.’

Bewustwording

Mariannes missie? ‘Mensen ervan bewust laten worden hoe water werkt. Door onze huidige manier van leven, denken we dat de krachten van de elementen geen grip op ons hebben. Maar dat hebben ze wel. Al is dat misschien op de langere termijn. Leer dus van onze geschiedenis. En kijk waar je dat kunt combineren met projecten voor inwoners of andere ontwikkelingen.’

Leestip: Waterschapshuizen in Nederland

In oktober 2024 presenteerden Herman Havekes en Peter Nijhof het boek Waterschapshuizen in Nederland. Het boek is de eerste landelijke verkenning van een onbekende categorie erfgoed. Met aandacht voor ligging, architectuur, gebruik(ers), behoud en herbestemming.

‘Tot 1950 bestonden er ruim 2600 waterschappen. De waterschapshuizen waren hiervan fascinerende knooppunten, waar plannen over de strijd tegen het water werden uitgedacht en uitgevoerd’, vertelt Peter. ‘Een groot deel van de waterschappen had niet eens een eigen onderkomen. Er werd vergaderd in huiskamers of logementen. Eerst was het waterschap alleen iets van laag-Nederland.  Pas toen de taken verbreedden – waterzuivering, de strijd tegen muskusratten – verschenen waterschappen in het hele land. De huizen werden steeds groter en belangrijker, dat zie je terug in de architectuur.’ 

In 2024 zijn er nog 21 waterschappen. Peter: ‘In de tweede helft van de twintigste eeuw maakten de waterschappen een enorme ontwikkeling door. Het overgrote deel van de huizen werd verkocht en herbestemd als gebouwen voor wonen, kantoren of (para)medische functies.’ 

Herman Havekes stelt: ‘Van ons verleden kunnen we veel leren. Want waar van de meeste reorganisaties van ons openbaar bestuur niets terecht is gekomen, is de metamorfose van de waterschappen wél gelukt. Waterbeheer is een vak waar je een bepaalde schaal voor nodig hebt. De waterschappen maakten die schaalsprong. Dat kan een voorbeeld zijn voor de organisatie van het waterbeheer in andere landen of voor gemeenten. Daarom is het belangrijk om dit verhaal te vertellen. Gezien hun lange geschiedenis – het oudste waterschap dateert van 1255 – zijn waterschappen institutioneel erfgoed.’