Herman Havekes is jurist en strategisch adviseur van de Unie van Waterschappen. Sinds 2019 is hij bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Utrecht voor de leerstoel van het Schilthuisfonds, maar door persoonlijke omstandigheden heeft hij pas nu zijn oratie gehouden. Zijn leerstoel betreft de publieke organisatie van het (decentrale) waterbeheer.

Het “decentraal” mag officieel tussen haakjes staan, het is een wezenlijk element van de Nederlandse aanpak, aldus Havekes. ‘Het waterbeheer is bij ons van oudsher decentraal georganiseerd. Dat hebben we door de eeuwen heen zo gehouden en dat werkt verrassend goed. Dat was ook de conclusie van het bekende OESO-rapport uit 2014 over de organisatie van ons waterbeheer. Nederland blijkt, zeker als je de andere landenrapporten van de OESO bekijkt, een witte raaf te zijn.’

Goede organisatie

‘Goed waterbeheer is sterk afhankelijk van een goede organisatie,’ zegt Havekes. ‘In Nederland zijn bij het waterbeheer vijf partijen betrokken: het rijk, de provincies, de gemeenten, de waterschappen en de drinkwaterbedrijven. Daar zijn de afgelopen jaren grote stappen gezet om tot schaalvergroting te komen. Door herindelingen zijn er veel minder gemeenten dan voorheen. Vroeger waren er zo’n 200 drinkwaterbedrijven, nu nog 10, en het aantal waterschappen is van 2647 teruggebracht tot 21. Die schaalvergroting was nodig om over voldoende geld, menskracht en expertise voor goed waterbeheer te kunnen beschikken.’

‘Het Bestuursakkoord Water dat de 5 betrokken partijen in 2011 hebben gesloten, heeft ook tot grote verbeteringen geleid. Er wordt nu uitstekend samengewerkt, waardoor het beheer veel efficiënter is geworden. Belastingheffing wordt bijvoorbeeld vaak door waterschappen en gemeenten samen uitgevoerd. Inmiddels besparen we door beter samen te werken al een miljard euro per jaar. En we kunnen in de toekomst nog veel meer besparen op de kosten van de waterzuivering door gescheiden riolering voor regenwater aan te leggen. Regenwater is vrijwel schoon, het scheelt veel geld als je dat apart weg laat stromen en niet door de zuivering stuurt.’

Financiering

Eén van de sterke punten van het Nederlandse systeem is volgens Havekes de financiering. ‘De waterschappen halen 95 procent van hun financiering zelf op via belastingheffing. Dat is geoormerkt geld, dat alleen voor het regionale waterbeheer is bestemd. In het buitenland is de financiering van het waterbeheer meestal voor een groot deel in handen van de centrale overheid. Dat betekent dat het onderdeel is van begrotingsbesprekingen, en er zijn altijd genoeg andere zaken dan waterbeheer waar men geld aan moet of wil uitgeven. Verder speelt de Nederlandse Waterschapsbank, uniek in de wereld, een belangrijke rol in de financiering door onder meer obligaties, water bonds, uit te geven. Dat geld lenen de waterschappen tegen een relatief lage rente en zij investeren dat in onder meer dijken, gemalen en innovaties.

Toch vindt Havekes dat er ook op het gebied van de financiering nog wel wat te verbeteren valt hier. ‘We zouden via prijsprikkels zeker nieuwe accenten kunnen leggen. Ik vind het bijvoorbeeld raar dat de belasting op leidingwater eigenlijk alleen voor huishoudens geldt. Een groot bedrijf dat vele malen meer drinkwater afneemt, betaalt slechts het tarief van een huishouden. Dat klopt niet. En we zouden een belasting kunnen overwegen voor het vullen van een zwembad in je tuin, zoals ze dat in Vlaanderen al doen.’

Grondwater

Havekes ziet nog een belangrijk verbeterpunt: het beheer van het grondwater en daaraan gekoppeld een financiële prikkel om ervoor te zorgen dat er minder grondwater aan de bodem wordt onttrokken. ‘Het beheer van het grondwater is bij ons erg ingewikkeld georganiseerd. De gemeenten, de waterschappen, de provincies en het rijk hebben allemaal afzonderlijke bevoegdheden. Voor het oppervlaktewater zit het stelsel veel eenvoudiger in elkaar. Het rijk gaat over de zee, de rivieren en enkele kanalen, de rest is een zaak voor de waterschappen. Dat moeten we voor het grondwater ook beter regelen, door de waterschappen de centrale rol te geven. Dat is veel handiger, dan weet iedereen waar hij moet zijn. We moeten dit nu doen, door de droogte is het grondwaterbeheer een zeer belangrijke kwestie.’

In verband met de droogte pleit Havekes ook voor een prijsprikkel om grondwateronttrekking af te remmen. ‘Grondwater is veel te goedkoop, we betalen er bijna niks voor. Daar moeten we echt wat aan doen. In Denemarken bijvoorbeeld is al jaren terug een grondwaterheffing van 67 eurocent per kubieke meter ingevoerd, veel hoger dan hier, en dat heeft het (grond)watergebruik daar gehalveerd. Grondwateronttrekking heeft ingrijpende gevolgen voor de natuur. We zitten inmiddels in een situatie waarin een drinkwaterbedrijf geen nieuwe bedrijven als klant kan accepteren omdat er niet genoeg water is.’

Rijkswaterstaat

‘Een punt van zorg is verder Rijkswaterstaat,’ zegt Havekes. ‘Er is achterstallig onderhoud aan onder meer bruggen en sluizen. Het budget van Rijkswaterstaat is afhankelijk van de uitkomst van het jaarlijkse begrotingsoverleg. Dat moet echt beter.’

Het neemt niet weg dat Nederland het waterbeheer goed op orde heeft, ook met het oog op de toekomst. Havekes: ‘Er zijn allerlei problemen te verwachten. Niet alleen als gevolg van droogte, maar ook door bijvoorbeeld de zeespiegelstijging. In Nederland hebben we de deltacommissaris, die ver vooruit moet kijken en zo nodig vriendelijk maar beslist langskomt om te zeggen wat er anders moet. Net als de Waterschapsbank uniek. Vanuit het buitenland is daarom veel belangstelling voor hoe we het waterbeheer in Nederland hebben georganiseerd, ik krijg regelmatig buitenlandse delegaties op bezoek.’